De moestuin bodem, hoe werkt je moestuinbodem in 5 delen

Inleiding

Dit artikel gaat over het belangrijkste van je moestuin, de moestuin bodem en komt in 5 delen. Op een gemakkelijke manier proberen Vicky Wilssens en ik (Tom Deseyn) 'moestuin grond' uit te leggen. Vicky en ik zijn lid van de Facebook Groep Moestuin en willen graag dat iedereen een moestuin houdt. Zo dragen we een steentje bij tot de natuur en het is ook gewoon superleuk om eten te 'maken'. Dit artikel is in makkelijke tekst geschreven en bouwt op van de basis en wordt steeds vollediger. We willen 'iedereen' aan de moestuin. We zijn geen wetenschappers maar vrienden van de moestuin die informatie willen delen. Tips of raad zijn welkom via het contactformulier van de website. Onderaan dit artikel kun je ook zeggen wat je er van vindt. Daar gaan we ... Om gezonde groenten te kweken heb je een gezonde bodem nodig. In een gezonde moestuin bodem kunnen je groenten voldoende eten en drinken en worden ze niet ziek. Maar wat zit er zo allemaal in een goede moestuin grond ? Moestuin grond bestaat uit 5 belangrijke onderdelen :

• DEEL 1: Hele kleine steenkorreltjes of mineralen
• DEEL 2: Organisch materiaal en Humus
• DEEL 3: Water en lucht
• DEEL 4: Bodemleven
• DEEL 5: Voedingsstoffen voor de plant

DEEL 1: Minuscule steenkorreltjes of mineralen in je moestuin bodem

Van rots tot mineraal

Je moestuin grond bestaat voor bijna de helft uit steenkorreltjes ook wel mineralen genoemd. De hele kleine steenkorreljes komen uit stenen en rotsen. Het verkleinen van rotsen en stenen tot steenkorreltjes duurt miljoenen jaren en gebeurt door de wind, de regen, ijs, sneeuw, de zon, mossen, schimmels en bacteriën, ... De aarde in je moestuin is dus ooit nog een steen of een rots geweest ... miljoenen jaren geleden.

(van steen tot korrel)

De grootte van steenkorreltjes bepaalt je grondsoort in je moestuin bodem

Deze de rotsen en stenen zijn dus kleiner geworden en zijn nu keien, steentjes of nog kleinere steenkorreltjes. In deze kleinere korreltjes of mineralen kun je moestuinieren, in rotsen of keien gaat dat net iets moeilijker, daar spreken we dus ook niet meer over.

• Grote korreltjes (0,05 – 2 millimeter) heten zand
• Kleinere korrels (0,002 – 0,005 millimeter) heten silt
• Kleinste korrels (kleiner dan 0,002 millimeter) heten klei

In je moestuin komen alle drie de soorten korreltjes of mineralen voor. Het beste is dat je van de drie soorten evenveel korreltjes hebt, dan heb je leem grond. Spijtig genoeg hebben we niet allemaal leem grond. Mijn moestuin heeft bijvoorbeeld veel te veel zand korreltjes, dit noemen we zand grond, een andere moestuin heeft dan weer veel klei korreltjes en noemen we kleigrond. Elke soort grond heeft goede en slechte punten :

Moestuin bodem of grond met veel grote korreltjes of zand grond:

Goede punten : Zand grond is luchtig, de wortels van je plantjes kunnen goed groeien, zandkorreltjes warmen goed op en zand grond is gemakkelijk te bewerken. Denk maar aan een zandkasteel (makkelijk te bewerken) of met je blote voeten op het zand lopen als de zon hard schijnt (heet heet heet). Slechte punten : Zand grond houdt moeilijk water en voedingsstoffen vast. Giet een emmer water op zandgrond in de moestuin en na een halve minuut is de plas verdwenen.

• Top groenten voor zand grond: bonen, erwten, wortelen en gewassen uit zuiderse landen.
• Flop groenten voor zand grond : planten die veel water nodig hebben.

Moestuin bodem of grond met kleine korreltjes of klei grond:

Goede punten : Klei grond houdt wel water en/of mineralen vast. Denk aan boetseer klei. Die kan ook heel erg kleven. Slechte punten : Klei grond is niet luchtig. Je kunt hem moeilijk te bewerken en de wortels van de plant kunnen moeilijk diep in de grond op zoek naar voedsel. Ook warmt kleigrond veel trager op en blijft hij langer nat. Als het vriest zitten je wortels vast in het ijs en kunnen ze dood gaan.

• Top groenten voor klei grond : knollen (biet en knolselder) en aardappelen.
• Flop groenten voor klei grond : planten die niet graag met hun voeten in het water staan (uien), wortelen en planten die niet tegen de vrieskou kunnen.

Maar niet getreurd, zandgrond kan je verbeteren door kleikorrels/bentoniet toe te voegen en kleigrond kun je een pak verbeteren door er zand/lavagruis aan toe te voegen. Hier over later meer. Met alleen zand, silt en klei hebben we nog geen moestuin bodem waarin we kunnen moestuinieren. Als er enkel grondkorrels of mineralen in je moestuin grond zitten, spoelen de kleinste steenkorreltjes of mineralen en de voeding weg (bodemerosie) . Zie verder.

Wortels van planten hebben hele kleine mondjes ...

Kleine mondjes kunnen geen grote happen aan

Even terug naar de rotsen en stenen. Elk soort rotsen of stenen kunnen verkleinen tot zand, silt of klei. Jouw soort grondkorreltjes of mineralen hangt dus eigenlijk af van van welke stenen en rotsen miljoenen jaren geleden verkleind zijn. Nu komt iets heel belangrijk ... Zand, silt en klei kunnen uit verschillende mineralen bestaan. Mineralen zijn voedingsstoffen voor mensen, planten en dieren. De meest voorkomende mineralen in steenkorreltjes zand, silt of klei zijn: silicium, aluminium, ijzer, Magnesium, calcium, natrium en kalium. Maar planten kunnen uiteraard geen steenkorreltjes of grote stukken mineralen opeten. Groenten eten via hun wortels en daar staan maar 'kleine mondjes' op. Wij kunnen toch ook geen volledige witte kool of een volledige koe opeten ... De mineralen moeten dus heel heel klein worden voor dat planten ze kunnen opnemen. Hoe komen ze zo klein ? Wel, eerder hadden we het ook al over onder andere de wind, de regen, schimmels en bacteriën.

Voeding je moestuin bodem uit organisch materiaal

Rotsen doen er miljoenen jaren over om door bacteriën/schimmels helemaal afgebroken te worden tot piepkleine mineraaldeeltjes. Maar in onze moestuin staan elk jaar groenten die op korte tijd flink moeten kunnen groeien en dus veel voedsel nodig hebben. Zowel wij als onze groenten kunnen geen miljoenen jaren wachten tot er mineraaldeeltjes 'vrij' komen uit de stenen. Gelukkig kunnen wormen, bacteriën en de schimmels ook mineraaldeeltjes vrij maken uit veel zachter en gemakkelijker materiaal: takjes, bladeren, ... kortom organisch materiaal. En daar moeten we gelukkig geen miljoen jaar op wachten. Heel zacht materiaal zoals bladeren van smeerwortel zijn al na 6 weken verteerd en dus plantenvoedsel geworden. Bladeren van de bomen en kleine takjes doen er 1 a 2 jaar over en boomstammen nog veel langer. En wij kunnen zelf ook nog mineraalrijk materiaal op de moestuin grond gooien waar de wormen, bacteriën en schimmels kleine stukjes van maken, tot ze klein genoeg zijn om in het mondje van een plantenwortel te passen: gras, ...

(schimmels, bacteriën en bodemleven)

Humus, de lijm in onze moestuin bodem houdt alles samen

Tot nu in deze tekst is alles heel gemakkelijk. Stenen en rotsen worden kleiner, zijn kleine steenkorreltjes of mineralen en als ze klein genoeg zijn kunnen ze opgegeten worden planten. Makkelijk toch ? Toch niet. Er is een groot gevaar. Alle super kleine mineralen die de planten kunnen opeten, spoelen weg door de regen wanneer er enkel steenkorreltjes in onze grond zitten. We hebben een soort lijm nodig die alle mineralen groot en klein samen houdt. Als we dat niet doen, dan spoelen al onze eetbare mineralen weg in onze moestuin. Maar we kunnen in onze tuin toch geen lijm gieten ? Nee, dat klopt, dat zou geen goed idee zijn. Wat hebben we dan nodig ? Juist ! organisch materiaal die humus wordt. Organisch materiaal zijn takken, bladeren, gestorven diertjes in de moestuin bodem, ... Net als de rotsen en stenen en de rotsen van daarnet verkleint ook dat organisch materiaal. We hebben eerst organisch materiaal, daarna spreken we van compost (half verteerd) en uiteindelijk humus (100% verteerd). Organisch materiaal omzetten in humus moeten we niet zelf doen, gelukkig maar. De omzetting gebeurt door schimmels, bacteriën en bodemdieren (vooral wormen). Humus is de lijm die we nodig hebben om onze moestuin grond samen te houden en bevat ook nog heel veel andere groeistoffen. Later meer hier over in de volgende delen.

(een evenwichtige moestuinbodem)

boven

Lees ook DEEL 1

DEEL 2: Organisch materiaal in je moestuin bodem en uiteindelijk: humus

In DEEL 1 van dit artikel stond er hoe rotsen door weer en wind afgebroken werden tot piepkleine steenkorreltjes of mineralen. Dit duurt miljoenen jaren. Als de mineralen klein genoeg zijn, kunnen planten ze als voedsel opnemen. In de moestuin hebben we twee problemen. We hebben geen miljoenen jaren de tijd en we willen op een kleine ruimte veel kweken. Ik hoor je het al denken : "We hebben extra mineralen en voedingsstoffen nodig ..." We hebben dus mineralen nodig die sneller afbreken en er geen miljoen jaar over doen om afgebroken te worden. Maar liefst maar enkele weken of maanden. Iedere moestuinier weet al welke richting we uitgaan. Inderdaad, wat we nodig hebben is 'organisch materiaal'. Dat zijn dode planten en dode dieren. Uiteraard moet je geen dode kip of biefstuk in je grond verwerken. Met dode dieren bedoelen we insecten, wormen, slakkenhuisjes, ... Deze zitten net als afgestorven planten vol mineralen. Uit deze dode planten en dieren wordt een hele kostbare meststof gemaakt: humus of ‘het zwarte goud’. Organisch materiaal dat gedeeltelijk verteerd is noemen we compost, volledig verteerd organisch materiaal noemen we humus. Hoe zachter het materiaal, hoe sneller het humus zal worden. smeerwortelblad is al na 6 weken verteerd. Een takje doet er enkele maanden over en een boomstam jaren. In onze tuin kunnen we organisch materiaal op de grond gooien, dat heet mulchen. Een andere manier is om organisch materiaal naast onze moestuin te laten verteren tot compost of humus. Laat ons even de twee manieren bekijken :

Mulchen in de moestuin

Bij mulchen wordt een laag van 5 tot 15 cm organisch materiaal aangebracht. Dit kan zijn: gras, stro, houtsnippers, bladeren van smeerwortel, koffiedik, ... De mulchlaag is een jasje voor je moestuin. Het bodemleven in je grond is verlekkerd op organisch materiaal. Wormen bijvoorbeeld komen uit de moestuin bodem tot aan het oppervlak, eten van je organisch materiaal en 'schijten' als het ware humus in je grond. In iedere tuin met organisch materiaal zitten duizenden wormen die voor jou het werk doen. Zij zijn de spitters en humusmakers in je moestuin. Er zijn nog twee heel belangrijke voordelen bij mulchen voor ons lichaam. De mulchlaag houdt het onkruid tegen. Kiemende onkruidzaden komen niet doorheen de mulchlaag, we moeten dus niet buigen of door de knieën gaan om onkruid te wieden. Een tweede voordeel is dat de mulchlaag het water in je moestuin grond minder snel laat verdampen. Je moet dus minder water naar je moestuin brengen. En dat spaart energie van je lichaam en/of van het elektriciteitsnetwerk. Mulchen heeft ook nadelen. Door de isolerende laag warmt je grond iets minder snel op in het voorjaar waardoor je plantjes minder snel uit de startblokken schieten. Ook is het minder handig om te zaaien, de mulchlaag moet je verplaatsen om te zaaien. Nog een belangrijke opmerking : organisch materiaal dat niet verteerd is mag je niet in de grond inwerken. Als het in de grond verteerd heeft neemt het stikstof weg uit je grond. En stikstof is een belangrijke stof voor je moestuin (later meer over stikstof). Sommige mensen hebben schik voor slakkenvraat wanneer ze zouden mulchen. Zolang er organisch materiaal beschikbaar is op en in je grond, zullen slakken daar de voorkeur aan geven. Helaas bestaat er wel niet iets zoals 'slakkengarantie'.

compost en Humus op en in je moestuin bodem

Je kunt ook organisch materiaal dat al verteerd is (compost of humus) op je grond leggen of inwerken. compost maken in je tuin is vrij gemakkelijk (http://www.velt.nu/composteren). Je kunt ook kant en klare compost kopen in de winkel. Een voordeel van zelf composteren is dat je zelf de samenstelling van je compost kan bepalen. Ik wissel in verschillende lagen van volgende stoffen af voor een goed evenwicht : snoeiafval tot 1 cm diameter fijn gemaakt, groenafval van de moestuin en de keuken, koffiedik, eierschalen en verse mest van mijn kippen en het paard van een kennis. En verteren maar, het verteren duurt 4 tot 8 maanden, afhankelijk van het seizoen en het materiaal dat je composteert. Met compost help je je bodemleven een handje. Het bodemleven krijgt hapklaar organisch materiaal dat meteen beschikbaar is. Bij mulchen moet het bodemleven het verteringsproces van je mulchlaag afwachten. Een bijkomend voordeel van compost of humus is dat je je bodemstructuur een boost kunt geven. Een pure zandgrond of een harde kleigrond zal minder snel een goede structuur krijgen bij mulchen dan met compost of humus. Heb je een nieuwe moestuin en is het een zandbak of kleibrok, overweeg dan eerst compost of humus. Heb je al een goede luchtige structuur, kies dan voor mulchen maar beide combineren kan ook. De cadeautjes 'geen onkruid' en 'minder water geven' zijn van heel grote waarde bij mulchen.

Moestuin bodem leven

Tot slot. Humus is een belangrijke meststof voor de planten en bevat gelukkig ook mineralen. Het duurt geen miljoen jaar om deze mineralen in je moestuin te krijgen. Op enkele weken of maanden tijd zijn de mineralen die in de dode planten en dieren zaten humus geworden. Schitterend toch? En het wordt nog beter: humus bevat niet alleen mineralen. Het is zoals in DEEL 1 ook al verteld, de lijm van je moestuingrond. Humus zal het er ook voor zorgen dat mineralen niet wegspoelen uit je steenkorreltjes waar we in DEEL 1 over spraken. Humus lijkt een beetje op een kleverige spons waar mineralen (en ook water!) in vast blijven kleven tot de planten honger hebben en ze op eten. Wie of wat breekt deze dode dieren en planten (organisch materiaal) af? We noemden het hierboven ‘het bodemleven’, dit komt ook nog later in deze reeks artikelen over moestuin bodem terug. Hiermee bedoelen we schimmels in de grond, bacteriën, wormen en andere kleine beestjes. Zij breken dit organisch materiaal af door het op te eten. Het leuke is dat schimmels, bacteriën, wormen en andere beestjes samenwerken. Soms kunnen de bodemdiertjes iets eerst niet opeten omdat het nog te groot of te hard is, denk maar aan een tak. In dat geval zullen er eerst bodemschimmels hun werk doen tot de tak verpulvert. Als de tak dan klein en zacht genoeg is, kunnen de bodemdiertjes er wel van eten. Als dit helemaal verteerd is, bestaat het uit zo’n kleine deeltjes dat het kan opgenomen worden door je planten: humus. Deze humus is dus een soort meststof voor je planten geworden. En het is zo’n waardevolle meststof dat het ook ‘het zwarte goud’ wordt genoemd. Schimmels en bacteriën zijn de koks, de diertjes eten het met plezier op en het restproduct is wormenkak’ (en ook van andere beestjes). Het voelt voor ons kruimelig aan en het ruikt heerlijk naar bosgrond! Dus samengevat, humus is ...

• is een zwarte soort spons die mineralen en water bevat en vasthoudt tot de plant het nodig heeft
• wordt gemaakt door bodembeestjes en bestaat onder andere uit ‘wormenkak’,
• is ontstaan door de afbraak van dode planten en dieren (organisch materiaal),
• ruikt lekker naar bosgrond,
• is zo waardevol is als meststof voor je planten dat het ook wel ‘het zwarte goud’ wordt genoemd.

boven

DEEL 3 : Water en lucht in je moestuin bodem

Lees ook DEEL 1 en 2

Herhaling mineralen en humus

We weten al dat grond voor bijna de helft uit steenkorrels bestaat: zandkorrels, siltkorrels of kleikorrels. We weten ook dat sommige van deze steenkorrels heel erg verbrokkeld en klein geworden zijn. Daardoor kunnen ze door de kleine mondjes van de plantenwortels opgenomen worden. Maar…. doordat ze zo klein zijn, spoelen ze ook erg gemakkelijk weg. Gelukkig zit er in (gezonde) grond een ‘vangnet’ dat deze kleine mineralen opvangt en vasthoudt zodat ze niet wegspoelen. Dit ‘vangnet’ lijkt op een spons, is zwart, ruikt naar bosgrond en wordt ook wel ‘humus’ genoemd. Omdat het zo waardevol is, noemen tuiniers het ook ‘het zwarte goud’. Dus: in grond zitten steenkorrels en humus. Dat is nog net niet genoeg om een vruchtbare grond te hebben. Wat ontbreekt er nog? Lucht en water!

Water voor je moestuin planten

Water zorgt ervoor dat de planten iets te drinken hebben. Water vervoert ook de kleine mineralen door de grond. Zo stromen er mineralen naar de plant die dankzij het water een ‘gezond drankje met mineralen’ drinken. Als het water echter te hevig stroomt (bij felle regen), kan het wel eens gebeuren dat de mineralen te snel wegspoelen en dat er voor de plant enkel nog gewoon water overschiet. Als je op zo’n momenten een goede humuslaag in je moestuin grond hebt, is er geen probleem want dan blijven de mineralen kleven in het ‘vangnet’. Water is er niet alleen voor de planten maar ook voor de kleine bodemdiertjes die de humus maken! Het water tussen de steenkorrels zal er ook voor zorgen dat de lucht weggeduwd wordt en dat er nieuwe lucht (dus nieuwe zuurstof) in de plaats komt. Hieronder lees je waarom dat zo belangrijk is. Dus, samengevat: water ...

• Is drinken voor de planten
• Is drinken voor de bodembeestjes
• Bevat voedzame mineralen
• Vervoert voedzame mineralen door de moestuin bodem (maar soms te snel en dan spoelen ze weg)
• Zorgt dat er af en toe nieuwe lucht en zuurstof aangezogen wordt

Lucht in je moestuin bodem

Hebben planten lucht nodig onder de grond? Nee, de planten hebben geen lucht nodig maar de bodemdiertjes wel! De bodemdiertjes die de humus maken en die zelfs je plantenwortels beschermen tegen slechteriken gaan dood als er niet genoeg zuurstof onder de grond komt. Zonder zuurstof gaan de goede bodemdiertjes dood en komen er slechte bodemdiertjes in de plaats die zonder zuurstof kunnen leven, een beetje zoals ‘zombies’. Het is dus belangrijk dat er steeds genoeg zuurstof in de grond zit.

Ook zorgt lucht er voor dat er plaats is tussen de steenkorrels, bijvoorbeeld plaats voor water, maar ook plaats voor kleine diertjes. Samengevat, lucht ...

• Bevat zuurstof voor de goede bodemdiertjes
• Zorgt voor plaats voor water of kleine diertjes tussen de steenkorrels

Water en lucht in balans

En hoe zorg je dat er genoeg lucht en water in je moestuin bodem komt? Moet je dan met een gieter ‘lucht gieten’ over je planten? Nee, natuurlijk niet. Je moet zorgen dat er in je grond zowel grote steenkorrels (zand) als kleinere steenkorrels (silt en klei) zitten. Ook een goede goede portie humus houdt het water vast. Wanneer er tussen de grote steenkorrels (te) veel plaats is voor lucht, sijpelt het water weg. Is er tussen de kleine steenkorrels (te) weinig plaats voor lucht, dan kan het water niet passeren. Door te zorgen voor een mengeling van grote en kleine korrels, krijg je een perfect evenwicht tussen lucht en water in je grond. boven

DEEL 4 : Bodem leven in je moestuin grond

Lees ook DEEL 1, 2 en 3

Inleiding

Even kort herhalen wat we al weten, grond bestaat voornamelijk uit

1. Zeer fijn gemalen steentjes: zandkorrels, siltkorrels en/of kleikorrels.
2. Mineralen, afkomstig van:
   • steenkorrels die zeeeeeeeer fijn gemalen zijn
   • dood organisch materiaal zoals takjes, bladeren, beestjes, … dat in humus veranderd is.
3. Lucht en water
4. Bodemleven dat humus maakt en andere wonderen verricht.

Bodemleven is ...

We hadden het in de vorige delen al over bodemleven. Maar wat is dat nu, bodemleven? Wel, bodemleven bestaat uit een allegaartje van slakken, wormen, kevers, spinnen, vliegen, aaltjes, schimmels en eencelligen zoals bacteriën, archae, algen, slijmzwammen en protozoa. Elk diertje of elk organisme helpt een stukje mee aan het maken van humus. Grote diertjes of grote organismen nemen de grote onderdelen ‘organisch materiaal’ voor zich zoals dikke takken of bladeren. Wanneer zij dit opgegeten hebben en uitgescheiden hebben of kapotgemaakt hebben, zijn de grote stukken al wat minder groot en kunnen kleinere diertjes er van eten en het uitscheiden. Zo worden de grote stukken takken of bladeren of … steeds maar kleiner en zachter. Wat overblijft is uiteindelijk een zachte kruimelige zwarte massa: humus.

Superkrachten onder de grond

Het bodemleven verricht veel werk en vele wonderen. Wanneer wij dat als mensen zouden willen nabootsen, zou ons dat veel tijd, energie en geld kosten. Hieronder zie je welke wonderen je bodemleven verricht:

• Ze ruimen afval op:

  • Dode takken, bladeren, beestjes, groenten afval, … wordt afgebroken tot het humus is geworden. Je hoeft het dus niet zelf op te ruimen. Laat het liggen als mulch en het bodemleven maakt er humus/mest van.
  • Zelfs bomen of takken van bomen kunnen opgeruimd worden! Bodemschimmels maken schimmeldraden in dood hout. Als de schimmel goed gegroeid is in het hout, verschijnen er wel eens paddestoelen. Deze paddestoelen zijn de vruchtlichamen van de schimmel, een beetje zoals een appel een vrucht is van de appelboom. De schimmel voedt zich met het dode hout en na een tijdje wordt het hout zacht en rot, zo zacht dat het uit elkaar valt. De zachte massa die je dan hebt, is nog geen humus maar wel al een stapje dichter bij humus. Andere diertjes kunnen deze massa opeten. Wanneer ze het uitscheiden, zijn we weer een stapje dichter bij humus.

• Ze maken je grond vruchtbaarder.

  • De mineralen die in de buik van een beestje zitten, kunnen niet wegspoelen! Daardoor blijven mineralen veilig opgeborgen tot het beestje het uitscheidt.
  • En wanneer het beestje dit uitscheidt, plakt het mineraal vast in de euh … mest waardoor het eveneens niet wegspoelt en beschikbaar blijft voor de planten. Ze bemesten dus je grond met hun uitwerpselen. !! Merk op dat er staat ‘ZIJ’ bemesten en niet ‘JIJ’ bemest !! Als je bodemleven gezond is en veel voedsel krijgt (mulch), zal het dus constant en geleidelijk zelf je grond bemesten en hoef jij dat niet te doen door mest te gaan kopen.)
  • Grond die door een worm is gegaan bevat 7 keer meer opneembaar fosfaat, 10 keer meer opneembaar kalium, 5 keer meer opneembaar stikstof, 3 keer meer opneembaar Magnesium en anderhalf keer meer opneembaar calcium!
  • Grond die door een worm is gepasseerd, is neutraler geworden qua zuurtegraad en is dus betere grond geworden. Daardoor kunnen plantenmondjes gemakkelijker mineralen opnemen.
  • Ze zorgen voor de juiste vorm van stikstof voor je planten. We hebben wel eens van stikstof als meststof gehoord. In mest van dieren zit stikstof en in chemische meststoffen zit stikstof. (De ‘N’ uit NPK slaat op stikstof.) In de lucht zit ook stikstof. Voor een plant is het niet gelijk in welke vorm ze de stikstof krijgen. (Vergelijk het een beetje met kieskeurige mensen en aardappelen: sommigen eten liefst gekookte